Zintegrowany trening pisania SIhand czyli pierwszy etap badań nad wzorcami grafomotorycznymi ukończony.

Agnieszka Rosa

– pedagog, ortoptysta, terapeuta zajęciowy, terapeuta integracji sensorycznej;

– doktorantka dr.n.med.P. Loba na Uniwersytecie Medycznym w Łodzi, obszar zainteresowań naukowych: ustalenie wzorców grafomotorycznych, konsekwencje sensoryczno-poznawcze zaburzeń widzenia obuocznego u dzieci, w tym powiązań posturalno-wzrokowych;

– założycielka Orticus Centrum terapii widzenia i rozwoju w którym zajmuje się zachowawczym leczeniem zeza u dzieci i dorosłych, niedowidzenia i innych zaburzeń widzenia obuocznego oraz diagnostyką i terapią trudności w pisaniu i czytaniu;

– autorka metod pracy z dzieckiem: Zintegrowany trening pisania SIhand®, Sensomotorycznej terapii widzenia, oraz pomocy terapeutycznych w tym Opaski grafomotorycznej®, Testu ruchów sakkadowych SensoRo®.

Zintegrowany trening pisania SIhand® jako metoda terapeutyczna i wspierająca umiejętności  grafomotoryczne u dzieci

„ Niepodobne oddzielić dwóch rzeczy: głowy i ręki. Ręka zręczna bez głowy, która nią kieruje, jest narzędziem ślepym; głowa bez ręki, która realizuje jej poczynania intelektualne, jest bezsilna.”
                                                                                                                      Bernard,1865

Potrzeba nowego spojrzenia na umiejętności grafomotoryczne u dzieci

Nabywanie umiejętności pisania jest niewątpliwie ważnym zadaniem edukacji wczesnoszkolnej, która w znaczący sposób wpływa na przebieg dalszego procesu nauczania. Sama umiejętność pisania nie jest czynnością prostą, wymaga bowiem doskonałej integracji poznawczo- sensoryczno-motorycznej, która dokonuje się we wcześniejszych latach życia dziecka a praktycznie od pierwszych dni jego życia. Takie stwierdzenie daje szerszą perspektywę  spojrzenia na to zagadnienie, uzmysławia bowiem że czynność pisania jest pewną wypadkową różnych umiejętności i wieloletnich doświadczeń, zatem wymaga odpowiedniego wielopłaszczyznowego przygotowania.

Jak pokazują badania trudności w pisaniu nie ustępują samoistnie, wymagają wsparcia ze strony terapeuty, nauczyciela, rodzica, dotykają od 10-30% dzieci w wieku szkolnym (Feder, Majnemer, 2007).

Chaos informacyjny i potrzeba badań naukowych

Pytanie jak należy rozumieć wspomniane wsparcie ? Jakie dokładnie umiejętności motoryczne dziecko powinno opanować aby rozwinęła się oczekiwana umiejętność pisania? A także w moim przekonaniu najważniejsze pytanie: na czym polega prawidłowe pisanie? Co przyjęto za główny wyznacznik poprawności ? Czy odnosi się wyłącznie do samego sposobu trzymania narzędzia pisarskiego? Czy chodzi o coś więcej?

Śledząc różne modele oraz programy wspierania rozwój sprawności ręki i grafomotoryki można dostrzec, że wiele informacji wzajemnie się wyklucza, np. zalecenia odnośnie ułożenia kartki czy wieku w jakim dziecko powinno posługiwać się prawidłowym chwytem pisarskim, który równie często definiowany jest w różny sposób. Doświadczenie takiego chaosu informacyjnego, sprowokowało potrzebę poszukania odpowiedzi na powyższe pytania. Zależało mi jednak aby nie szukać owych odpowiedzi w bazie swoich doświadczeń ale na podstawie rzetelnych badań naukowych.

Pisanie jako funkcja sensoryczno- motoryczna

Rozumienie umiejętności grafomotorycznych, pisania jako funkcji jest bardzo istotne i kluczowe w rozwiązywaniu problemów związanych z nieprawidłowym chwytem pisarskim czy trudnościami funkcjonalnym, jak np. większa męczliwość kkg. O ile zagadnienia związane z rozwojem umiejętności motorycznych, manualnych ( Banaszek,2004; Matyja, Gogola, 2011; Flatters i in.,2014;  Hellbrügge i in.1994, Morgan, Watkins, 2004; Bly,1994 ), czy samego chwytu pisarskiego (Morgan, Watkins, 2004;  Lewinson, 2005; Pauli, Kisch, 2004), zostały wielokrotnie przedstawione w literaturze, o tyle rozwój funkcji pisania rozumianej w szerszym kontekście procesów przyczynowo- skutkowych w rozwoju senso-motorycznym nie został rzetelnie zbadany. Dostrzega się zatem potrzebę zbudowania pomostu pomiędzy tymi dwoma obszarami tj. rozszerzenie spojrzenia pedagogicznego o aspekt rozwoju neurofizjologicznego dziecka i nabywania umiejętności motorycznych oraz spojrzenia fizjoterapeutycznego o zagadnienia związane z rozwojem wzorca grafomotorycznego. Oczywiście obszar poznawczy jest bardzo ważny, jest to aspekt bezdyskusyjny, natomiast w obecnym artykule nie będzie on przedmiotem rozważań.  Natomiast odwołując się do postrzegania sesno-motorycznego funkcji pisania, nie sposób nie wspomnieć o obszarze wzrokowym, który nadal często jest pomijany w procesie terapii nad funkcjami ręki. Prawidłowo funkcjonujące widzenie obuoczne, mięśnie gałkoruchowe, układ refrakcyjny w tym właściwa praca akomodacji są podstawą rozwoju koordynacji wzrokowo- ruchowej, bezpośrednio wpływają na jakość opanowywania umiejętności motorycznych oraz na wytwór (Rosa,2017, Rosa, Loba, 2018). Ponadto zaburzenia płynące z układu wzrokowego znacząco zaburzają funkcjonowanie innych zmysłów, głównie układu przedsionkowego, utrudniając procesy integracyjne oraz dezorganizując ogólne funkcjonowanie dziecka (obniżając poziom koncentracji, podnosząc poziom pobudzenia po przez występowanie objawów asenopjnych).

Przykładem mogą tu być wytwory  5 – letniego dziecka przed i po skorygowaniu tzw. nadwzroczności fizjologicznej. Dziecko poza dobraniem właściwej korekcji okularowej nie uczestniczyło, w miesięcznym  czasie obserwacji,  na terapię usprawniającą motorycznie czy manualnie. Po miesięcznej obserwacji nie uległ zmianie wzorzec grafomotoryczny, natomiast znacząco poprawiły się parametry widzenia obuocznego. Rodzice poza zmianami funkcjonalnymi u dziecka (lepsza koncentracja, wyciszenie), zauważają znacznie większe zainteresowanie pracami grafomotorycznymi oraz zdecydowaną poprawę ich jakości.

Rys.1 Wytwór przed założeniem korekcji okularowej

Rys 2. Wytwór po założeniu korekcji okularowej

Traktując pisanie jako funkcję senso- motoryczną należałoby rozróżnić następujące zagadnienia, tj.: pojęcie chwytu pisarskiego od funkcji pisania i wzorca grafomotorycznego.  Określenie „chwyt pisarski” dotyczy sposobu trzymania narzędzia pisarskiego przez dziecko czy osobę dorosłą natomiast funkcja pisania jest pojęciem znacznie szerszym  i obejmuje zarówno sposób trzymania narzędzia, jak również pracę całego ciała podczas konkretnego zadania. Natomiast na podstawie badań (Rosa, 2018) określono pięć wzorców grafomotorycznych  opisujących dokładne zmiany zachodzące w ciele dziecka i sposobie trzymania narzędzia pisarskiego. Pokazuje to wzajemną zależność pomiędzy nabywaniem kontroli posturalnej a dojrzewaniem sprawności grafomotorycznej w ujęciu neurofizjologicznym (Matyja, Gogola, 2011; Bly,1994; Harbourne in. 2015), proksymalno- dystalną oraz wzajemne oddziaływania centrum –ręka w aspekcie celu i zadania. (Harbourne i in. 2015; Flatters .i in. 2014; Flatters i in. 2014). Przykładowo, myśląc o prawidłowej reakcji równoważnej która składa się z trzech elementów tj: aktywnego wydłużania strony obciążonej, aktywnego skracania strony odciążonej oraz  rotacji tułowia w kierunku strony odciążonej, która zachodzi w płaszczyźnie poprzecznej (kontrrotacji obręczy barkowej i biodrowej) (Banaszek, 2004; Bly, 1994; Matyja i in.2011),  można dostrzec, że jest to reakcja złożona z kilku elementów zachodząca zawsze w kontekście celu, np. sięgania po zabawkę. Ale skąd wiemy, że prawidłowa reakcja równoważna właśnie tak powinna wyglądać? Z odpowiedzią przychodzą  właśnie badania naukowe głównie bazujące na obserwacji jakościowej określonych zachowań motorycznych prowadzonych przez dłuższy czas i wśród dzieci w jednakowych grupach wiekowych. Badań dotyczących wzorców grafomotorycznych w takim kształcie do tej pory nie było.

Kilka słów o badaniach…

Głównym celem badań było ustalenie wzorców grafomotorycznych u dzieci w wieku przedszkolnym. Badania trwały ponad 2 lata, odbywały się w dwóch etapach, w których łącznie wzięło udział ponad 200 dzieci. W trakcie pierwszego wyłoniono wrażliwe kryteria obserwacji. Należało bowiem ustalić co dokładnie należy obserwować, jakie umiejętności motoryczne będą kluczowe w opisaniu wzorców grafomotorycznych. Kryteria obserwacji jakościowej którymi się kierowano były następujące: utrzymanie stabilnej pozycji przez całą próbę, rejestrowanie zmian w ustawieniu miednicy w płaszczyźnie strzałkowej, czołowej oraz w aktywności stóp, oznaczenie miejsca inicjowania ruchu podczas czynności grafomotorycznej, obserwacja kierunku transferu ciężaru ciała i reakcję równoważną, stopień wykorzystania kkg ( kończyny górnej)  niepiszącej do funkcji podporowej, sposób trzymania narzędzia pisarskiego, ustawienia kartki , występowanie synkinezji.

W drugim etapie obserwowano 156 dzieci w wieku 3-6,5 roku życia podczas dokładnie określonej pracy grafomotorycznej ( Rosa, 2018). W trakcie analizy wyników przeprowadzonych badań uzyskano informację dotyczącą częstotliwości występowania określonego „ zachowania” motorycznego wg. przyjętych kryteriów obserwacji w poszczególnych grupach wiekowych. Pozwoliło to na określenie:

1. Następstw motorycznych:

Dzięki temu wiemy jakie umiejętności motoryczne, niezbędne do zbudowania wzorca grafomotorycznego, następują po sobie. Ta wiedza pozwala zbudować łańcuch przyczynowo- skutkowy w procesie terapii. Przykładowo: dziecko nie trzyma właściwie narzędzia pisarskiego (chwyt nieprawidłowy), czyli nie mieszczący się w przyjętych normach, przestawienie samych palców jest działaniem  niewystarczającym. Należy przeanalizować w kryteriach jakościowych poziom rozwinięcia umiejętności kluczowych do osiągnięcia właściwego sposobu trzymania narzędzia a tym samym do uzyskania prawidłowego wzorca grafomotorycznego, dzięki temu można pracować nad chwytem pisarskim np. przez zbudowanie prawidłowej reakcji równoważnej u dziecka, dzięki czemu w konsekwencji naszych działań uzyskamy poprawę funkcji dystalnej, tj.: sposobu trzymania narzędzia pisarskiego.

2. Cech charakterystycznych poszczególnych wzorców grafomotorycznych:

Obserwacje sposobu trzymania narzędzia pisarskiego odniesiono do przyjętych norm ze Skali Rozwojowej Programu Insite. Dokonano charakterystyki poszczególnych wzorców grafomotorycznych tj.: statycznego wzorca grafomotorycznego 5- palcowego, statycznego wzorca grafomotorycznego 4- palcowego oraz dojrzałego wzorca grafomotorycznego (Rosa, 2018), (wzorzec cylindryczny i grzbietowy będzie przedmiotem kolejnej publikacji).  Charakterystyka nie dotyczyła wyłącznie samego sposobu trzymania narzędzia pisarskiego, ale opisuje konkretne zachowania motoryczne, które w danym wzorcu są kluczowe. Dzięki czemu  wiemy, że sam sposób trzymania narzędzia pisarskiego nie musi być wyznacznikiem dojrzałości lub niedojrzałości wzorca grafomotorycznego. To zróżnicowanie wydaje się niezwykle istotne w świetle przedstawionych badań i podejściu terapeutycznym.  Bowiem znacznie istotniejsza w rozwoju wzorca grafomotorycznego jest dojrzałość senso-motoryczna która niejako pozwala na określoną pracę ręki, a w konsekwencji na  właściwy sposób trzymania narzędzia pisarskiego, aniżeli sam sposób trzymania narzędzia (Rosa, 2018).  Przykładowo: dziecko które osiągnęło (w sposób naturalny lub zostało przestawione) 3- palcowy chwyt pisarski nie zawsze posługuje się dojrzałym wzorcem grafomotorycznym, który charakteryzuje się prawidłowo zbudowaną reakcją równoważną, uzyskaniu pięciu punktów stabilizacyjnych ( stopy, miednica, kkg podporowa, podpór chwytu pisarskiego i narzędzia pisarskiego), uzyskanie optymalnej mobilności palców, ekonomicznego inicjowania ruchu w kkg. Często pomimo „ prawidłowego” chwytu obserwujemy dużą męczliwość kkg, nieadekwatny wytwór do włożonego wysiłku, obniżoną precyzję ruchu, z drugiej strony, równie często nieprawidłowy sposób trzymania narzędzia pisarskiego jest konsekwencją nieprawidłowości które są zlokalizowane w ciele dziecka.

3. Dynamiki zmian poszczególnych, obserwowanych zachowań motorycznych w trakcie dorastania dziecka:

Pozwala zaobserwować jak konkretne zachowanie motoryczne zmieniają się w trakcie rozwoju dziecka, np. sposobu inicjowana ruchu, intensywności wykorzystywania poszczególnych stawów kkg podczas aktywności grafomotorycznej. Są to niezwykle ważne obserwacje, które pozwalają stawiać adekwatne wymagania dzieciom.

Jakie z tego płyną wnioski ?

Przeniesienie refleksji z powyższych badań naukowych  na grunt terapeutyczny jest  istotnym zadaniem i stanowi podstawę metody Zintegrowany trening pisania SIhand®, która obejmuje obszar diagnostyczny, wspierający rozwój umiejętności grafomotorycznych oraz terapeutyczny.

Dzięki dokładnemu określeniu co jest normą a co nią nie jest w rozwoju wzorca grafomotorycznego został skonstruowany Arkusz diagnostyczny za pomocą którego można określić odstępstwa od normy oraz na tej podstawie zaplanować działania terapeutyczne. Arkusz obejmuje wywiad, ocenę dużej motoryki, funkcję pisania oraz funkcjonowanie wzrokowe dziecka, na podstawie zebranych informacji stosunkowo łatwo można ocenić wzorzec grafomotoryczny którym dziecko się posługuje oraz określić obszary w których wymagane jest wsparcie.

Zintegrowany trening pisania SIhand® jako metoda wspierająca rozwój umiejętności grafomotorycznych.

Podczas badań ustalono, jaki jest kierunek rozwoju poszczególnych umiejętności potrzebnych do rozwoju wzorca grafomotorycznego, dzięki temu, że każdy wzorzec grafomotoryczny opiera się na stałych umiejętnościach bazowych tj.: właściwa stabilizacja centralna, związana z tym dystrybucja napięcia mięśniowego, aktywna funkcja podporowa i aktywna praca kończyny odciążonej, reakcja równoważna itp., możemy rozwijać i wspierać te umiejętności po przez działanie niezwiązane z grafomotoryką.

W ramach metody SIhand®, wspieranie odbywa się po przez:

• prawidłowe wykonywanie czynności samoobsługowych, powstały zatem  Bajki –pomagajki, które w ciekawy sposób pomagają dzieciom rozwijać umiejętności samoobsługowe w prawidłowych wzorcach motorycznych,
• dostarczanie doświadczeń sensorycznych (przedsionkowych, propriceptywnych, wzrokowych, słuchowych), motorycznych i poznawczych niezbędnych do prawidłowego rozwoju wzorców grafomotorycznych ,
• okazywaniu cierpliwości w indywidualnym rozwoju dziecka, pośpiech bowiem nie jest dobrym doradcą. Każde dziecko opanowuje kolejne etapy rozwoju w swoim rytmie, dotyczy to również sposobu trzymania narzędzia pisarskiego. Jak wykazały badania (Rosa,2018) dojrzewanie wzorców grafomotorycznych trwa znacznie dłużej aniżeli przedstawione klasyfikacje wiekowe ujęte np. w Skali Insite. Przykładowo  statyczny chwyt statywowy jako jedyny obserwowany był w różnym natężeniu w każdej grupie badawczej czyli od 3- 6,5 r.ż., najintensywniej pomiędzy 4-5 r.ż., następnie stopniowo był wypierany przez dynamiczny chwyt statywowy. Zatem sztywna klasyfikacja chwytów pisarskich w oparciu o wiek dziecka jest mało precyzyjna i niewystarczająca, bowiem takie podejście często zachęca do przestawiania palców u dziecka na narzędziu a takie działanie znacząco zaburza fizjologiczny rozwój wzorca grafomotorycznego.

Zintegrowany trening pisania SIhand® jako metoda terapeutyczna w nieprawidłowym chwycie pisarskim.

Po ustaleniu odstępstw od wzorca grafomotorycznego należy określić kierunek pracy terapeutycznej, tzn. oznaczeniu miejsca w rozwoju wzorca grafomotorycznego w którym dziecko się znajduje oraz realnego celu. Co ważne należy traktować rozwój wzorca grafomotorycznego jako proces ciągły, który, upraszczając,  rozpoczyna się w momencie podejmowania przez dziecko zadań grafomotorycznych a kończy się osiągnięciem dojrzałego wzorca grafomotorycznego.  Oczywiście osiągnięcie pełnej dojrzałości nie zawsze jest możliwe u każdego dziecka. Dlatego tak ważna jest właściwa decyzja kiedy należy dokonać korekcji nieprawidłowego chwytu pisarskiego i dążyć do osiągnięcia chwytu 3-placowego a w jakich sytuacjach będą to działania, które zdecydowanie dziecku utrudnią naturalny rozwój wzorca.

 Praca metodą SIhand® zakłada pracę terapeutyczną:

•  zgodną z kierunkiem nabywania umiejętności motorycznych, które są niezbędne do rozwoju dojrzałego wzorca grafomotorycznego,
•  zgodną z ustalonymi wzorcami grafomotorycznymi,
•  dostosowaną do aktualnego poziomu rozwoju poznawczo-senso-motorycznego dziecka,
•  stawiającą realne cele dziecku,
•  nastawionej na osiągnięcie sukcesu przez dziecko, przy czym sukces na oznacza zawsze osiągnięcie chwytu 3-placowego ale optymalny wzorzec grafomotoryczny, dzięki któremu nie będą występowały trudności funkcjonalne.

Podczas konstruowaniu programu terapii ważne jest aby ćwiczyć przez funkcję którą chcemy osiągnąć i w konkretnym wzorcu ruchowym, bowiem na etapie terapeutycznym, ćwiczenia ruchów izolowanych np. w poszczególnych stawach kkg. czy zabawy manipulacyjne są często niewystarczające i w niewielkim stopniu przekładają się bezpośrednio na poprawę konkretnej funkcji ręki.

Ćwiczenia przez funkcję angażują całe ciało począwszy od stóp, przez miednicę do kontroli głowy oraz obie kończyny górne. Takie podejście jest szczególnie istotne u dzieci które mają trudności w integrowaniu bodźców.

Budowanie wzorca grafomotorycznego pomimo że jest bezpośrednio związane z pisaniem nie zaczynamy od pisania, ale od zbudowania umiejętności bazowych w różnych pozycjach a następnie przechodzimy do pozycji stolikowej, gdzie doskonalimy konkretną funkcję ręki budując przy okazji pełen wzorzec ruchowy.

Rys.3 Budowanie 4 punktu stabilizującego chwyt pisarski  i mobilności palców za pomocą Opaski grafomotorycznej ®

Rys.4. Punkty stabilizacyjne stóp istotne podczas budowania wzorca grafomotorycznego

Czy Zintegrowany trening pisania SIhand® odnosi się wyłącznie do pisania?

Zdecydowanie nie, dlatego, że metoda ta, bazuje na neurofizjologicznych prawach i regułach rozwoju motorycznego, które są stałe dla rozwoju każdej funkcji dystalnych ręki (ale również języka czy funkcjonowania wzrokowego), bez względu na to czy jest to funkcja chwytna, jedzenia, wycinania czy umiejętności bardziej złożone jak manipulacja, samoobsługa. Analizując rozwój motoryczny dziecka można wyodrębnić umiejętności bazowe które są niezbędne do aktywnej pracy rąk. Dzięki temu pracując z dzieckiem metodą SIhand® nad funkcją pisania doskonalimy wspólne umiejętności bazowe dla wszystkich innych funkcji ręki.

W podsumowaniu o potrzebie zmian…

 „ Niepodobne oddzielić dwóch rzeczy: głowy i ręki (…)”słowa Bernard’a w ujęciu badań nad wzorcami grafomotorycznymi są niezwykle aktualne. Trudno bowiem odróżnić sposób trzymania narzędzia pisarskiego od tego co dzieje się w głowie czyli procesów integracyjnych obejmujących wszystkie układy zmysłowe, w konsekwencji planując i kontrolując ruch. Jest to system naczyń połączonych gdzie praca części proksymalnej wpływa na funkcje dystalne i odwrotnie,  wzajemnie na siebie oddziaływując.

Takie spojrzenie nasuwa potrzebę zmiany spostrzegania rozwoju umiejętności grafomotorycznych i chwytu pisarskiego. Postrzeganie pisania jako umiejętności motorycznej wykonywanej w jasno określonym wzorcu ruchowym dostarcza bowiem nowych możliwości diagnostycznych i terapeutycznych.

Piśmiennictwo:

Adler S.S., Beckers D., Buck M., 2009, PNF w praktyce, Wyd. DB Publishing, Warszawa

Banaszek G.,2004, Rozwój niemowląt i jego zaburzenia a rehabilitacja metodą Vojty, Wyd. Alfamedica

Bly L., 1994, Motor Skills Acquistion in the First Year. An Illustrated Guide to Normal Development, Published by Therapy Skill Builders, Better World Books, Mishawaka, IN, USA

Domagała A., Mirecka U., 2010, Grafomotoryka u dzieci w wieku 7-13 lat, Wyd. UMCS, Lublin

Dzierżanka- Wyszyńska A., 1972, Rozwój psychomotoryki małego dziecka, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa

Flatters I., Mushtaq F., Hill L.J.B, Rossiter A., Jarrett-Peet K., Culmer P., Holt R., Milkie R.M., Mon-Williams M., 2014 June, Children’s head movements and postural stability as a function of task, Experrimental Brain Research, 232(6):1953-1970

Flatters I., Mushtaq F., Hill L.J.B, Holt R.J., Wilkie R.M.,Mon-Wiliams M., 2014, The relationship between a child’s postural stability and manual dexterity, Experrimental Brain Research 232:2907-2917

Feder K.P., Majnemer A.,2007 April, Handwriting development, competency, and intervention, Developmental Medicine and Child Neurology,49(4), s: 312-317

Hellbrügge T., Lajosi F., Schamberger R., Rautenstrauch T.,1994, Monachijska Funkcjonalna Diagnostyka Rozwojowa, Wyd. Antykwa, Kraków 10

Lewinson J., 2006, Pomóż dziecku z …dysgrafią, Wyd. E.K. Liber, Warszawa

Mass V.F,1998, Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa

Matyja M., Gogola A., 2011, Edukacja sensomotoryczna niemowląt, Wyd. AWF, Katowice

Morgan E., Watkins S.,2004, Skala rozwojowa programu InSite. Skala Rozwojowa dla Niemowląt i Małych Dzieci z Niepełnosprawnością Sensoryczną i Dodatkowymi Uszkodzeniami, Wyd. Towarzystwo Opieki nad Ociemniałymi w Laskach, Laski

Pauli S., Kisch A.,2004, Co się dzieje z moim dzieckiem? Zaburzenia rozwoju ruchowego i postrzegania, Wyd. Lek. PZWL, Warszawa

Rosa A., 2017,Zaburzenia wybranych parametrów układu wzrokowego, w tym wady refrakcji jako przyczyna trudności szkolnych u dzieci, Tyflopedagogika wobec różnorodności współczesnych wyzwań edukacyjno-rehabilitacyjnych, red. Kornelia Czerwińska, Kamila Miler-Zdanowska,Wyd. Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa

Rosa A., Loba P., 2018, Ocena zaburzeń akomodacji u dzieci i młodzieży, Okulistyka po dyplomie(4),

Rosa A., 2018, Próba ustalenia wzorców grafomotorycznych u dzieci 3-6,5 – letnich w ujęciu badań własnych, Logopedia, artykuł w trakcie oczekiwania na publikacje.

plik do pobrania w pdf: A.Rosa/ Zintegrowany trening pisania SIhand/ Forum logopedy(2018)